Nguyễn Hiền là một trong những nhân vật được tôn vinh và gây tò mò nhất trong lịch sử Việt Nam, chủ yếu được biết đến với thành tựu phi thường là vị Trạng nguyên trẻ tuổi nhất. Cuộc đời của Nguyễn Hiền là minh chứng cho đỉnh cao của thành tựu trí tuệ và sự cống hiến tận tụy cho quốc gia trong thời phong kiến Việt Nam. Danh hiệu Trạng nguyên trẻ nhất của ông không chỉ là bằng chứng cho tài năng xuất chúng mà còn là biểu tượng mạnh mẽ cho lý tưởng trọng dụng nhân tài của triều Trần.
Triều Trần (1225–1400) là một giai đoạn lịch sử quan trọng, đánh dấu sự phát triển rực rỡ của văn hóa, sự củng cố hành chính và khả năng phòng thủ quân sự kiên cường chống lại các mối đe dọa từ bên ngoài, đặc biệt là Đế chế Mông Cổ. Bối cảnh này là rất cần thiết để hiểu môi trường mà Nguyễn Hiền đã vươn lên và những thách thức mà ông đã giúp giải quyết.
Thành Tựu Lịch Sử: Trở Thành Trạng Nguyên Trẻ Nhất
Kỳ Thi Đình Năm 1247
Phần này sẽ mô tả sống động tính chất nghiêm ngặt và cạnh tranh cao của các kỳ thi hoàng gia, nhấn mạnh áp lực và yêu cầu trí tuệ to lớn đặt lên các thí sinh. Đặc biệt, kỳ thi được tổ chức vào năm 1247, dưới triều đại của Hoàng đế Trần Thái Tông, là một dấu mốc lịch sử. Điểm nổi bật chính là thành tựu phi thường của Nguyễn Hiền: ông đã đỗ đạt ở tuổi 13 đáng kinh ngạc, trở thành Trạng nguyên trẻ nhất trong lịch sử Việt Nam.
Không lâu sau đó, Trạng nguyên Nguyễn Hiền đã xuất sắc giải được bài thơ chữ “Điền” do sứ giả phương Bắc đưa ra, khiến cả triều đình nhà Nguyên phải kính nể. Tài trí vượt bậc của ông làm rạng danh đất nước, danh tiếng vang xa khắp hai nước. Từ đó, ông được phong danh hiệu cao quý “Lưỡng quốc Trạng nguyên”.
Trở về triều, Trạng Hiền được giao trọng trách giữ chức Ngự Sử đài, kiêm Đông Các Đại học sĩ và Thượng thư Bộ Công, tham gia vào nhiều công việc trọng yếu của quốc gia.
Hai năm sau, sứ thần nhà Tống lại mang sang thông điệp chỉ vỏn vẹn hai chữ “Thanh Thúy”. Vua Trần không rõ hàm ý, liền giao cho Trạng nguyên Nguyễn Hiền luận giải. Ông tâu: chữ “Thanh” ý chỉ “thập nhị nguyệt” (tháng 12), còn “Thúy” là lời hẹn. Tức là thông điệp ám chỉ giặc sẽ xuất quân vào tháng 12.
Nhận định rõ tình hình, ông dâng kế sách phòng thủ. Nghe theo lời tâu, Vua Trần liền điều động ba vạn binh mã ra trấn giữ biên ải. Quả nhiên, đến tháng 12, quân giặc chuẩn bị động binh nhưng thấy nước ta đã đề phòng nghiêm ngặt nên phải rút lui, bỏ ý định xâm lược.
Quyết Định Khôn Ngoan và Có Tầm Nhìn Của Hoàng Đế
Mặc dù tài năng thiên bẩm của ông là không thể phủ nhận, ông được cho là quá trẻ để được bổ nhiệm ngay vào chức vụ quan lại. Quyết định sáng suốt của Hoàng đế Trần Thái Tông là gửi ông về nhà để tiếp tục học tập và trưởng thành không phải là một sự từ chối mà là một sự nuôi dưỡng chiến lược và có tầm nhìn xa đối với một tài sản quốc gia quý giá. Quyết định này cho thấy sự khôn ngoan của hoàng đế trong việc ưu tiên phát triển lâu dài hơn là sử dụng ngay lập tức tài năng thô, đảm bảo rằng Nguyễn Hiền sẽ được chuẩn bị đầy đủ cho những trách nhiệm to lớn của chức vụ cao. Điều này phản ánh một sự hiểu biết tinh tế về quản trị và lãnh đạo vượt xa năng lực học thuật đơn thuần.
Trở Lại Phục Vụ và Các Chức Vụ Cao
Sau thời gian học tập thêm, Nguyễn Hiền trở lại triều đình, được bổ nhiệm vào các vị trí rất quan trọng. Điều này chứng tỏ sự thành công trong quyết định trước đó của Hoàng đế nhằm nuôi dưỡng tài năng của ông. Các vai trò chính của ông được phác thảo tỉ mỉ: Thượng thư Bộ Công (Bộ trưởng Bộ Công), Thượng thư Bộ Lại (Bộ trưởng Bộ Lại), và cuối cùng là danh hiệu Thái sư (Thầy dạy/Thủ tướng) uy tín. Ý nghĩa của những vai trò này trong bộ máy hành chính hoàng gia được giải thích, minh họa sự thăng tiến của ông lên hàng ngũ quyền lực cao nhất, nơi ông có ảnh hưởng đáng kể đến các vấn đề nhà nước và nhân sự.
Vai Trò Quan Trọng Trong Quốc Phòng: Các Cuộc Xâm Lược Mông Cổ
Một điểm nổi bật chính của phần này là đóng góp quan trọng của Nguyễn Hiền trong giai đoạn hỗn loạn của cuộc xâm lược Mông Cổ lần thứ nhất vào Đại Việt năm 1258. Vai trò cố vấn của ông đối với Hoàng đế Trần Thái Tông được thảo luận chi tiết, thể hiện sự nhạy bén về chiến lược và trí tuệ của ông vượt xa các hoạt động học thuật đơn thuần, chứng tỏ khả năng của ông trong việc đóng góp vào an ninh quốc gia trong thời điểm khủng hoảng hiện sinh. Điều này nâng ông từ một học giả lên thành một anh hùng dân tộc.
Cống hiến khi làm quan
Khi được triệu vào kinh và bổ nhiệm, ông lên đến chức Thượng thư bộ Công. Ông còn đắp đê sông Hồng, mở võ đường, tham gia ngoại giao, chỉ huy quân chính – đặc biệt là kế hoạch phán đoán thời điểm “Xuất quân” tháng 12 theo mật hiệu .
Trạng nguyên Nguyễn Hiền mất năm 1255–1256, khoảng 21–22 tuổi . Vua Trần Thái Tông thương tiếc, truy phong ông là “Đại vương thành hoàng”, lập đền thờ ở nhiều nơi, huý huyện Thượng Hiền thành Thượng Nguyên. Sự tồn tại của đền thờ và lăng mộ của ông là bằng chứng hữu hình và mạnh mẽ về tầm ảnh hưởng văn hóa lâu dài của ông và sự tôn trọng và tôn kính sâu sắc mà ông tiếp tục nhận được từ cộng đồng. Những địa điểm này phục vụ như những nơi hành hương, tưởng niệm và bản sắc văn hóa quan trọng, tích cực duy trì ký ức về ông và những lý tưởng mà ông đại diện.
Cuộc đời Nguyễn Hiền đã hiện thân một cách hoàn hảo khát vọng tối thượng của hệ thống khoa cử và các giá trị cốt lõi mà nó thúc đẩy: sự xuất sắc về trí tuệ, sự cống hiến không ngừng và sự phục vụ vô vị lợi cho quốc gia. Huyền thoại của ông tiếp tục truyền cảm hứng cho việc theo đuổi kiến thức và đóng góp cho xã hội.